numer 11

numer 11, Skarby podkarpacia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Archeologia • Etnografia • Historia • Język • Kulinaria • Tradycja • Zabytki
ISSN 1898-6579
Wydawnictwo dofinansowane ze środków
Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego oraz Urzędu Miasta Rzeszowa
 2
www.zielonepodkarpacie.pl
Gramy
Rozmowa z Agnieszką Pieniążek,
wiceprezesem Stowarzyszenia „Pro Carpathia”
i asystentem projektu ds. szkoleń
w zielone!
„Zielone Podkarpacie”. Ładna nazwa, ale
kto finansuje ten projekt i merytorycznie
za niego odpowiada?
jewództwa znajdują się 2 parki narodowe,
10 parków krajobrazowych, 82 rezerwaty
przyrody oraz 17 obszarów chronionego
krajobrazu. Ale w najgorszym położeniu
znajdują się tereny historycznych parków
i ogrodów podworskich. I ich szczególnie
dotyczy ten projekt. Bowiem tylko nieliczne
z dawnych założeń ogrodowo-parkowych są
starannie utrzymane. Znaczna ich część,
zwłaszcza położonych na terenach wiej-
skich, popada w coraz dalej idące znisz-
czenie. W wielu przypadkach na tych te-
renach wzniesione zostały nowe budynki
i osiedla mieszkaniowe, a obecnie jedynie
pojedyncze drzewa świadczą o dawnej
świetności. W niektórych ogrodach prze-
trwały również pewne elementy założeń hi-
storycznych: groble, wały obronne, sadzaw-
ki i stawy dworskie.
Agnieszka Pieniążek: – Projekt „Zielone
Podkarpacie” realizowany jest przez Sto-
warzyszenie „Pro Carpathia” od stycznia
tego roku dzięki wsparciu udzielonemu
przez Islandię, Liechtenstein, i Norwegię
poprzez dofinansowanie ze środków Me-
chanizmu Finansowego Europejskiego Ob-
szaru Gospodarczego oraz Norweskiego
Mechanizmu Finansowego, a także ze
środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej
w ramach Funduszu dla Organizacji Poza-
rządowych Komponent II – Ochrona środo-
wiska i zrównoważony rozwój. Partnerami
naszego projektu są Arboretum i Zakład
Fizjografii w Bolestraszycach, Regionalna
Dyrekcja Lasów Państwowych z siedzibą
w Krośnie oraz Magurski Park Narodowy
z siedzibą w Krempnej.
parków i ogrodów, tj. ich odkrzaczanie,
uprzątnięcie, oznakowanie.
Przedstawicieli instytucji publicznych (urzę-
dów gmin, szkół), organizacji pozarządo-
wych – w wiedzę na temat możliwych źródeł
finansowania tego typu przedsięwzięć.
Z kolei nauczycieli w umiejętności wkom-
ponowania zasobów przyrodniczych w rea-
lizowane programy edukacyjne, osoby trud-
niące się agroturystyką oraz planujące
otworzyć taką działalność w umiejętności
przygotowywania oferty turystycznej, z wy-
korzystaniem zasobów przyrodniczych.
Uzupełnieniem wiedzy teoretycznej będzie
przygotowanie i opracowanie wzorcowej
ścieżki kulturalno-przyrodniczej, przy współ-
pracy środowisk lokalnych. Elementem pla-
nowanej ścieżki będzie właśnie obecność
obszaru chronionego, np. ogrodu, parku.
Ale co konkretnie chcecie zrobić?
Do sierpnia 2009 roku wiele. Po pierwsze,
działania przygotowujące, polegające na
wyposażeniu różnych grup społecznych
w niezbędną wiedzę. Lokalnych liderów
– w wiedzę na temat zakresu prawnie do-
puszczalnych działań związanych z tere-
nami chronionymi, ich promocją, wykorzy-
staniem zasobów naturalnych, popartą prak-
tycznymi działaniami: uporządkowaniem
tych najbardziej zagrożonych zniszczeniem
Jaki obszar obejmuje projekt?
To teren całego województwa podkarpac-
kiego, który odznacza się szczególnie
wysokimi walorami środowiska naturalne-
go, dysponuje ogromnym potencjałem za-
sobów przyrodniczych, geograficznych, jak
również lokalnej tradycji i historii. Istotnym
elementem krajobrazu wielu podkarpackich
gmin są tereny chronione. Na obszarze wo-
Co pozostanie nam na trwale po pro-
jekcie „Zielone Podkarpacie”?
Całemu projektowi towarzyszyć będzie,
za pośrednictwem portalu internetowego
www.zielonepodkarpacie.pl, popularyzacja
ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kul-
turowego. Portal ten będzie pierwszym tego
typu ogólnowojewódzkim serwisem poświę-
conym ochronie przyrody, z możliwością
pobierania zdjęć, filmów, materiałów edu-
kacyjnych itp.
Ponadto w ramach projektu przygotowane
zostaną wydawnictwa i filmy poświęcone
problematyce obszarów chronionych. Wy-
dane zostaną m.in. mapa, przewodnik po
obszarach chronionych oraz Księga Dzie-
dzictwa Przyrodniczego. We współpracy
z oddziałem rzeszowskim Telewizji Polskiej
powstanie 16 filmów o rezerwatach, ogro-
dach i parkach podworskich oraz obszarach
chronionych. Pięć z nich już zostało wyemi-
towanych w telewizji regionalnej i niedługo
będą dostępne na portalu internetowym
www.zielonepodkarpacie.pl. Ponadto upo-
rządkujemy zaniedbane parki, powstanie
też wzorcowa ścieżka przyrodnicza. Mamy
nadzieję, że projekt „Zielone Podkarpacie”
będzie przygodą, która wniesie równocześ-
nie w nasze zielone, zabytkowe otoczenie
trochę należnego im ładu i dostojeństwa.
Zapraszamy do współpracy miłośników przyrody
Celem projektu „Zielone Podkarpacie” jest populary-
zacja parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody,
obszarów chronionego krajobrazu, a w szczególno-
ści historycznych ogrodów i parków podworskich.
Projekt ma na celu również pobudzenie i aktywi-
zację lokalnych społeczności do działań na rzecz
ochrony zasobów przyrodniczych, kulturowych i ich
wykorzystania dla zrównoważonego rozwoju danej
miejscowości.
Obecnie organizowane są na terenie całego woje-
wództwa bezpłatne szkolenia z zakresu: poszukiwa-
nia środków finansowych na ochronę, konserwa-
cję, rewitalizację i działania towarzyszące; prawnie
dopuszczalnych działań związanych z ochroną,
porządkowaniem terenów chronionych (ogrodów
i parków podworskich); wykorzystania zasobów
przyrodniczych i kulturalnych w kreowaniu oferty
turystycznej; opracowywania i przygotowywania
ścieżki przyrodniczej .
Uczestnikom szkoleń zapewniamy materiały szko-
leniowe, poczęstunek, zwrot kosztów dojazdów.
Dodatkowo wszyscy uczestnicy otrzymają mate-
riały, publikacje i filmy powstałe w ramach pro-
jektu. Szczegółowe informacje dotyczące termi-
nów planowanych szkoleń i warsztatów dostępne
będą na stronie internetowej Stowarzyszenia
(www.procarpathia.pl).
Już na przełomie września i października br. przewi-
dziane jest pierwsze porządkowanie wytypowanych
ogrodów i parków podworskich. Stowarzyszenie
pozyskało środki finansowe na odkrzaczanie, ko-
szenie i oznakowanie danego terenu. Zachęcamy
do zgłaszania nam propozycji terenów parków i ogro-
dów, które należy uporządkować. Prace porządko-
we zaczynamy jesienią, a kontynuowane będą na
wiosnę przyszłego roku.
Zainteresowanych współpracą prosimy o kontakt
(017 852 85 26) lub mail: info@procarpathia.pl.
Od redakcji
3
W numerze m.in.:
4–11
ARCHEOLOGIA
Drodzy Czytelnicy
Zamek w Czudcu • Kurhan w Sólcy • Czekany z Hłud-
na • Skarby z Horodyszcza • Enkolpion z meteory-
tem • Kafle z Będziemyśla • Miecz celtycki z Rze-
szowa • Akinakes scytyjski z Rozborza • Skarb ze
Świlczy • Skarb z Wiśniowej • Studnia z Terliczki
• Skarb z Załęża • Podkarpacka Troja w Trzcinicy
Często słyszę pytanie, czy aby nie wyczerpią się
nam pomysły na teksty do „Skarbów Podkarpac-
kich”. I aby dać odpór takim wątpliwościom,
prezentujemy letni numer „Skarbów”: w sumie 72
krótsze lub dłuższe teksty i ponad 160 zdjęć.
A praktycznie – jest to zaledwie „liźnięcie” tema-
tów dotyczących archeologii, etnografii, przyrody czy kulinariów na
Podkarpaciu. Z pierwotnej listy „extra tematów” zamieściliśmy zaledwie
15 procent. Na resztę po prostu zabrakło miejsca, co nie znaczy, że do nich
nie wrócimy.
W dotychczasowych numerach generalnie najczęściej zamieszczane były
teksty poświęcone architekturze i dziełom sztuki. Zmieniliśmy tę zasadę, jak
i formułę prezentacji wybranych obiektów. Dzięki krótkim tekstom, mo-
gliśmy zamieścić ich zdecydowanie więcej, zachęcając w ten sposób naszych
Czytelników do poszukiwania ciekawych i mniej znanych miejsc na mapie
Podkarpacia.
Wiele z prezentowanych tematów znajduje się często w zasięgu ręki.
Warto zajrzeć – po zakończeniu remontu – do Muzeum Okręgowego w Rze-
szowie, wręcz wypełnionego skarbami archeologicznymi sprzed wieków.
Na odwiedzających czeka np. Muzeum Etnograficzne w Rzeszowie, którego
ściany zdobią niecodzienne dzieła, będące wytworem nie tylko sztuki
ludowej.
Kulinaria to dobry pretekst na zwiedzanie Podkarpacia, szczególnie na
przełomie lata i jesieni. Zachęcam do tropienia dożynkowych imprez
i posmakowania potraw serwowanych przez Koła Gospodyń Wiejskich, jak
i w licznych regionalnych karczmach.
Mogę mieć tylko nadzieję, że każde z wydań „Skarbów” stanie się inspi-
racją do obejrzenia na własne oczy kolejnego opisanego dzieła sprzed lat.
Awięc,Czytelnicy„Skarbów”–wdrogę.
12–20
ETNOGRAFIA
Muzeum łemkowskich strojów w Komańczy • Świę-
to kultury ukraińskiej „Nad Osławą” • Kapliczka
w Radoszycach • Kamienny most w Olchowcu • Mu-
zeum Budownictwa Ludowego w Sanoku • Mrzy-
głód – miasto garncarzy • Kronika z Rakszawy • Piec
z Wierzawic • Tajemnicze drzwi z 1620 roku • Mu-
zeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej • Stanisław
Wyżykowski – ludowy lirnik • Haft i strój haczowski
I–VIII
ZIELONE PODKARPACIE
O podkarpackich drzewach słów kilka • Rezerwat
przyrody „Broduszurki” • Sosna Sobieskiego z Żo-
łyni • Szachownica kostkowata • Rezerwat jałow-
ców „Sołokija” w Dziewięcierzu • Gipsiarnia w Sie-
dliskach • Solanka we wsi Sołonka • Flisz karpacki
• Jar Wisłoka • Lubaczowskie wywierzyska • Ka-
mieniołom na Kozińcu
21
PRZYRODA
Rezerwat geologiczny „Prządki” • Rezerwat przy-
rody „Kołacznia” • Koniki polskie w Tuszymie
22–25
ETNOGRAFIA
Zagroda Garncarska w Medyni Głogowskiej •
Skansen łemkowski w Zyndranowej • Zajazd „Pa-
stewnik” w Przeworsku
Krzysztof Zieliński
26–31
KULINARIA
Łemkowski chleb z Dźwiniacza Dolnego • Karczma
regionalna w Sanoku • Karczma „Pod semaforem”
w Bachórzu • Miody z Bandrowa Narodowego • Ro-
solisy Potockich z Łańcuta • „Hartini” z Harty • Krze-
szów: kulinaria z procentami • Schab pieczony ze
SMAK-GÓRNO • Powidlaki w Krzeszowie • Jede-
naście produktów z pilźnieńskiego TAURUSA
dwumiesięcznik bezpłatny
nr 4(11) (07–08 2008, Rzeszów)
ISSN 1898-6579
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”
35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/319
tel./fax: 017 852 85 26
e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; info@procarpathia.pl
www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl
Krzysztof Zieliński
W. Bałda, A. Chmura, B. Frydrych,
J. Górnicki, A. Józefczyk, K. Kamiński, S. Kłos, P. Kocząb,
A. Komski, B. Lorenc, A. Lubelczyk, J. Motyka, I. Oleniuch,
E. Perec, J. Pękala, K. Pomes, B. Rup, S. Ryciuk,
M. Sempień-Sałek, M. Staszewska
32–33
MIEJSCA NIEZWYKŁE
Kapliczka z Bóbrki • Ikona Bogurodzicy z Sanoka
• Pogańska świątynia w Nowinach Horynieckich •
Czart z cerkwi w Chotyńcu • Tutivillus z kościoła
w Porębach Dymarskich
Redaktor naczelny:
Współpracują:
34–36
NEKROPOLE
Opracowanie graficzne, łamanie:
Piramida z Międzybrodzia • Grób prawnuka Kościusz-
ki? • Pomniki „przechodnie” z Krzeszowa i Dubiecka •
Kapliczka z Leżajska • Mogiła mieszczan w Strzyżowie
KORAW Dorota Kocząb
RESPRINT Rzeszów
Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych
i zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych
tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych
materiałów wymaga zgody Wydawcy.
37–39
ZABYTKOWY RZESZÓW
Stary Cmentarz w Rzeszowie • Podziemna Trasa Tu-
rystyczna • Aleja Pod Kasztanami • Weduta Wie-
demanna
Na okładce: zabytkowa monstrancja
z kościoła pw. św. Marii Magdaleny
w Nowosielcach k. Przeworska
fot. Krzysztof Zieliński
Wszelkie prawa zastrzeżone
© Copyright by Stowarzyszenie „Pro Carpathia”
Wydawca:
Redakcja:
Druk:
4
Archeologia
Wzgórze odsłania tajemnice
ania tajemnice
Warownię w Czudcu wybudowano na wzniesieniu u podnóża rzeki Wisłok. W X–XII wieku
znajdował się tu gród wczesnośredniowieczny o konstrukcji drewniano-ziemnej. Z roku 1264
pochodzi wzmianka, że Czucz (bo tak wówczas nazywał się Czudec) był ważną twierdzą granicz-
ną Małopolski, broniąca szlaku handlowego w dolinie Wisłoka.
M
ożliwe, że kamienny zamek postawił w XIII wieku Gryfita –
Gozdawa. Oni to także w XVI
wieku przebudowali gotycki
zamek na renesansową modę.
W 1692 roku Władysław i He-
lena Grabieńscy herbu Pomian
uciekli z płonącego zamku, pod-
palonego przez Tatarów. Za
uratowanie życia wybudowali
nową świątynię w Czudcu, jako
budulec wykorzystując... kamien-
ne mury spalonej fortalicji. Do-
piero w 2001 r. rozpoczęto, pod
kierunkiem archeologa Anto-
niego Lubelczyka z Muzeum
Okręgowego w Rzeszowie,
kompleksowe prace wykopalis-
kowe. W ciągu ośmiu sezonów
odkryto mury gotyckich wież ob-
ronnych, późnośredniowiecz-
ny bruk kamienny oraz pozostałości baszty – bramy wjazdowej
z XVI w. Ma ona sześć metrów średnicy, mur gruby na półtora metra
i jest sześciokątna. Długość zamku okre-
ślono na 50 metrów. Podczas prac natra-
fiono na pokaźny zbiór kafli renesanso-
wych oraz – w zasypanej studni – kilka
renesansowych kamiennych obramowań
do okien pokrytych wysokiej klasy zdo-
bieniami.
– Mamy mnóstwo detali pochodzących
z tej budowli. Moglibyśmy odtworzyć
zamek i jego wnętrze za pomocą wizu-
alizacji komputerowej, ale to bardzo ko-
sztowna operacja – mówi prof. Irena
Mury baszty, po prawej odsłonięty fragment sklepienia
Jeden z odnalezionych
renesansowych kafli
Ofiary rytualnego mordu
temat snuto różne hipotezy. Wielce prawdopodobne, że
jest to mogiła (kurhan), jednak jego pochodzenie i oko-
liczności powstania – pomimo przeprowadzonych ba-
dań – pozostają zagadką.
W latach 1979–1980 archeolodzy rozkopali część kop-
ca, a to, co odkryli, wzbudziło sensację. Odkopano
szkielety kilku kobiet i jednego mężczyzny. Jak stwier-
dzono osoby te zginęły na skutek uderzenia tępym
narzędziem w głowę. Jeden szkielet był bez głowy, inne
miały w stopy i czaszki powbijane gwoździe. Przy
szczątkach ludzi znaleziono bogatą, srebrną i pozłacaną
biżuterię – pierścienie ze szlachetnymi kamieniami, wi-
siorki, paciorki i zausznice. Jej pochodzenie datowano
na XI–XII wiek. Nie było to więc zabójstwo dla zysku.
Archeolodzy sądzą, że osoby te były ofiarami rytual-
nego morderstwa, tym bardziej zagadkowego, że popeł-
nionego już w czasach chrześcijaństwa. Sam kopiec jest
jednak budowlą znacznie starszą. Jakie tajemnice skry-
wa jeszcze jego wnętrze?
Na południe od Przemyśla, u podnóża pierwszych wzniesień
Pogórza Przemyskiego, leży mała wioska Sólca. Zapewne nikt
by o niej nie wiedział, gdyby nie starożytny kopiec, dzięki
któremu trafiła do fachowej literatury naukowej.
Usytuowany na lokalnej wyniosłości widoczny jest z daleka, po-
siada też imponujące rozmiary. Ma wysokość 6 m i około 50 m
średnicy u podstawy oraz charakterystycznie ścięty wierzchołek.
Tajemniczy kopiec od dawna wzbudzał zainteresowanie. Na jego
Teodor Czador, wojewoda krakowski. W datowanym na
1354 r. dokumencie mówi się o zamku czudeckim. Pierwsi
jego znani ze źródeł historycznych właściciele to Strzyżowscy herbu
Archeologia
5
Czudec
2007 – odkopany szkielet zamordowanej kobiety
Antoni Lubelczyk na murach baszty – bramy
Kuryłowska, archeolog z Uniwersytetu Rzeszowskiego. – Nie wolno
jednak pozostawić tych odsłoniętych ruin, muszą znaleźć się środki
na zabezpieczenie odkrytych kamiennych murów i uczynienie z nich
atrakcji turystycznej.
Bogato zdobione renesansową dekoracją okienne nadproże (?)
wydobyte z zasypanej zamkowej studni
Sierpień 2008 – kolejna baszta w trakcie odsłaniania
Najstarsze z miedzi
Każdy ma po 17 centymetrów długości, czekany z Hłudna należą do
najstarszych wyrobów miedzianych znalezionych na ziemiach pol-
skich, datowane są na IV tysiąclecie p.n.e. Ich odkrycie w Hłudnie,
w obrębie jednej miejscowości, stanowi
swojego rodzaju ewenement,
bowiem tego typu zabyt-
ków odnaleziono w Polsce
zaledwie kilka.
Czekany bojowe z krzyżowym
ostrzem są importem tzw. kul-
tury bodrogkereszturskiej z tere-
nu Kotliny Karpackiej, z najstarszego
ośrodka metalurgicznego w Europie
Środkowej. Można je zobaczyć na
ekspozycji w Muzeum Okręgowym
w Rzeszowie.
RZESZÓW
Czudec
Hłudno
Sólca
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

anio102.xlx.pl