orygenes

orygenes, Orygenes

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ORYGENES
(

,
Origenes
)
–
najwybitniejszy obok św. Augustyna
myśliciel wczesnochrześcijański, prekursor spekulatywnej teologii, ur. w 185,
zm. w 253 (lub w 254).
Pochodził z rodziny chrześcijańskiej z Aleksandrii. Jego ojciec Leonides,
prawdopodobnie zajmujący się działalnością katechetyczną, poniósł śmierć
męczeńską podczas prześladowań chrześcijan za cesarza Septymiusza Sewera
w 202. Wykształcenie – helleńskie (


[enkýklios paidéia]) i
biblijne – otrzymał od ojca. Naukę filozofii kontynuował pod kierunkiem
medioplatończyka Ammoniusza Sakkasa (co kwestionują niektórzy badacze,
np. H. Dörrie, R. Goulet), w którego szkole kształcił się również Plotyn. Z woli
bpa Aleksandrii Demetriusza 18-letni O. został katechetą w rodzinnym
mieście.
Zgodnie z przekazem Euzebiusza z Cezarei (
Historia ecclesiastica
,
VI 8,
1–5), niepotwierdzonym przez inne ówczesne źródła, O. w młodzieńczym
wieku zinterpretował dosł. tekst z Ewangelii św. Mateusza (19, 12) o
bezżenności dla Królestwa Niebieskiego i pozbawił się męskości. Większość
współczesnych orygenistów uznaje autentyczność tej relacji i dostrzega w
czynie O. przejaw młodzieńczej ascetycznej gorliwości, charakterystyczny dla
wczesnochrześcijańskich środowisk mniszych. Wielu uczonych (w XIX w. K.
F. Schnitzer, F. Böhringer; na początku XX w. A. Harnack, E. Klostermann;
współcześnie H. Chadwick, J. F. Dechow) kwestionuje wiarygodność
wzmianki Euzebiusza i powątpiewa w realność czynu O., ponieważ pozostaje
on w sprzeczności z alegoryczną egzegezą Ewangelii św. Mateusza (19, 12),
jaką zamieścił sam O. w swoich późniejszych dziełach (np.
Commentarium in
Evangelium Matthaei
, XV 1–5; tłum pol.
Komentarz do Ewangelii według
Mateusza
, I–II, Kr 1998–2002), oraz z jego krytyką dosłownej interpretacji
tego tekstu, mogącej prowadzić do autokastracji, którą zdecydowanie piętnuje.
Ponadto termin

[eunoúchos] użyty w tekście Ewangelii św. Mateusza,
a także w listach Pawłowych, miał w środowisku aleksandryjskim już za
Klemensa Aleksandryjskiego znaczenie przenośne jako osoby „obrzezanej
duchowo”.
W Aleksandrii O. założył szkołę, w której na niższym poziomie
przygotowywano katechumenów do chrztu, a na wyższym – wykładano
doktrynę chrześcijańską na bazie filozofii średnioplatońskiej. W 215, w drodze
Orygenes
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
do Aten, O. zatrzymał się w Cezarei Palestyńskiej, gdzie bpi Teoktyst z Cezarei
i Aleksander z Jerozolimy, w uznaniu jego rozległej wiedzy teologicznej i
zdolności egzegetycznych zlecili mu zadanie komentowania Słowa Bożego na
zgromadzeniach liturgicznych, mimo że nie był konsekrowany. Wywołało to
oburzenie i zazdrość bpa Demetriusza, który nakazał O. natychmiastowy
powrót do Aleksandrii. Konflikt z Demetriuszem wybuchł ponownie, gdy w
231 O., podczas kolejnego pobytu w Cezarei, przyjął bez jego zgody święcenia
kapłańskie z rąk lokalnego bpa Teoktysta (Euzebiusz,
Historia ecclesiastica
,
VI 8, 4–5). Synod aleksandryjski zwołany przez Demetriusza wydał zakaz
spełniania przez O. funkcji kapłańskich w Aleksandrii, w związku z czym O.
osiadł w Cezarei, gdzie kierował szkołą analogiczną do aleksandryjskiej, a
także prowadził działalność homiletyczną.
Mimo dyskusyjności niektórych uwarunkowanych filozofią platońską i
stoicką poglądów O. (preegzystencja dusz, następstwo światów, apokatastaza),
jego autorytet wzrastał, o czym świadczą liczne podróże w charakterze
eksperta teologii, m.in. do Aten i do Arabii. O. brał udział w publicznych
dysputach filozoficzno-teologicznych z gnostykami, którzy w redagowanych
później relacjach zniekształcali jego poglądy. W 253 podczas prześladowań za
cesarza Decjusza O. został pojmany, wtrącony do więzienia i torturowany.
Zmarł w Tyrze w Fenicji na skutek odniesionych obrażeń.
Po śmierci O. rozgorzały spory teologiczne nad ortodoksyjnością jego
doktryny, przebiegające w dwóch fazach: pod koniec IV w. i w VI w.
Większość dzieł O. uległa wówczas zniszczeniu, niektóre zachowały się w łac.
przekładach Rufina z Akwilei i św. Hieronima. Myśl O. zyskała ogromną
popularność w egip. środowisku mniszym, które przyczyniło się do
wypaczenia jego poglądów. Na soborze Konstantynopolskim II w 553 z
inicjatywy cesarza Justyniana Wielkiego potępiono wiele twierdzeń
przypisywanych O., które w świetle zachowanych źródeł okazały się
poglądami orygenistów z VI stulecia.
Badania całej zachowanej spuścizny O., prowadzone w XX w. przez
badaczy franc. (J. Daniélou, H. de Lubac, H. Crouzel, M. Fédou), niem. (W.
Völker, A. Lieske, H. Koch, L. Lies) i wł. (M. Simonetti, L. Perrone, A.
Monaci-Castagno) przyczyniły się do ukazania pełnego obrazu jego twórczości
w kontekście epoki i dowiodły kluczowej roli jego myśli w powstaniu i
Orygenes
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
rozwoju chrześcijańskiej teologii. Liczne cyt. w dokumentach Kościoła
(encykliki papieskie,
Katechizm Kościoła Katolickiego
) i w Liturgii Godzin
świadczą o uznaniu wielu poglądów O. za zgodne z ortodoksją katolicką i
aktualne dla współczesnej teologii i życia Kościoła.
W korespondencji św. Hieronima (
Epistulae
,
33) zachowała się lista
znanych mu dzieł O.; do naszych czasów przetrwała niewielka część pism, a
tylko nieliczne w gr. oryginale. O. jest autorem: 1) dzieł egzegetycznych
(
Hexapla
– zestawienie oryginalnego hebr. tekstu ST, jego gr. transkrypcji oraz
gr. tłum.: Septuaginty i przekładów Akwili, Symmacha i Teodocjona; naukowe
komentarze i liturgiczne homilie do większości ksiąg biblijnych ST i NT,
wśród których dla poznania poglądów filozoficznych O. ważne są:
Commentarii in Evangelium Ioannis
w trzydziestu dwóch księgach, z których
zachowało się 9 w gr. oryginale (
Commentaire sur Saint Jean
, wyd. gr.-franc.
C. Blanc, I–V, P 1966–1992 (I:
Livres I–IV
, II:
Livres VI et X
, III:
Livre XIII
,
IV:
Livres XIX et XX
, V:
Livres XXVIII et XXXII
);
Komentarz do Ewangelii św.
Jana
, I–II, Wwa 1981, Kr 2003);
Homiliae in Genesim
– zachowało się 16 w
łac. przekładzie Rufina (
Homélies sur la Genèse
, wyd. łac.-franc. L.
Doutreleau, P 1976;
Homilie o Księdze Rodzaju
, w: tenże,
Homilie o Księgach
Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej
, Wwa 1984, I 155–278);
Komentarz do Księgi
Rodzaju
o charakterze naukowym zaginął); 2) traktatów:


[Perí
euchés] (
De oratione
;
O modlitwie
, Tw 1985),



[Protreptikós eis martyrían] (
Exhortatio ad martyrium
,
Zachęta do
męczeństwa
) i


[Perí pascha] (
De pascha
; w tłum. pol. wydano
Pisma paschalne
, Kr 1994, zawierające pismo
O święcie paschy
); 3) zapisu
debaty teologicznej w Arabii



[Dialektós pros
Herakléidan] (
Dialogus cum Heraclide
); 4) listów. Napisał także 2 obszerne
dzieła ważne dla historii filozofii oraz dla rozwoju pojęć i myśli filozoficznej:
1) traktat filozoficzno-teologiczny


[Perí archón] (
De principiis
;
Traité des principes
,
wyd. łac.-franc. H. Crouzel, M. Simonetti (w łac. tłum.
Rufina z Akwilei), I–V, P 1978–1984 (t. III zawiera także tekst gr.);
O
zasadach
, Wwa 1979, Kr 1996), omawiający podstawowe zasady doktryny
chrześcijańskiej (naczelna – jeden Bóg, pomocnicze – Chrystus, Duch Święty,
dusza, zmartwychwstanie, wolna wola, diabeł i jego aniołowie, świat jest
stworzony i będzie miał swój koniec, natchnione Pismo Święte), a
Orygenes
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
równocześnie metafizyczne zasady bytu, zgodnie ze znanym w starożytności
gatunkiem literatury filozoficznej; 2) apologię


[Katá Kélsou]
(
Contra Celsum
;
Contre Celse
,
wyd. gr.-franc. M. Borret, I–V, P 1967–1976;
Przeciw Celsusowi
, I–II, Wwa 1977, 1986
2
), najważniejsze dzieło
apologetyczne starożytności chrześcijańskiej (obok
De civitate Dei
św.
Augustyna), odpowiadające na krytykę chrześcijaństwa, jaką przedstawił w
drugiej poł. II w. średnioplatoński filozof Celsus w piśmie


[Alethés logos] (
Prawdziwe słowo
), ukazujące nową religię na tle gr. filozofii,
religii i mitologii. W zaginionych

[Stromatéis] (
Kobierce
) – dziele
analogicznym do pisma Klemensa Aleksandryjskiego pod tym samym tytułem
– O. porównywał naukę chrześcijańską z poglądami Platona, Arystotelesa,
Numeniusza i Kornutusa (por. Hieronim,
Epistulae
,
70). Zachował się w gr.
oryginale zbiór tekstów O., pochodzących z różnych jego dzieł, pt.

[Philokalía] (
Philocalie. 1–20. Sur les Écritures
, wyd. gr.-franc. M. Harl, P
1983;
Philocalie. 21–27. Sur le libre arbitre
, wyd. gr.-franc. E. Junod, P 1976;
Filokalia
, Wwa 1979), zredagowany w IV w. przez ojców kapadockich –
Bazylego i Grzegorza z Nazjanzu. Rozdz. 1–15 dotyczą Pisma Świętego i jego
interpretacji; rozdz. 16–20, pochodzące z
Contra Celsum
, dotyczą sporu z
filozofami o treść, znaczenie i formę Pisma Świętego, rozdz. 21–27 traktują o
wolnej woli.
Ź
RÓDŁA
POGLĄDÓW
. O. posiadał gruntowne wykształcenie filozoficzne, co
potwierdzają Euzebiusz z Cezarei (
Historia ecclesiastica
, VI 19, 5–8) oraz
Porfiriusz (
Adversus christianos
). Znał, najprawdopodobniej z bezpośredeniej
lektury, dzieła Platona (
Fedon
,
Timajos
,
Państwo
,
Prawa
) i Arystotelesa (
O
duszy
,
Etyka nikomachejska
), posiadał rozległą znajomość stoicyzmu (w
Contra Celsum
,
VII 15; przekazuje cenne informacje na temat stoickiego
rozumienia sylogizmu; VIII 72 – koncepcji pożaru świata; IV 12, 68; V 20, 23
– teorii cyklów kosmicznych) i neopitagoreizmu (częste odwołania do
symboliki liczb, m.in. na podstawie dzieła Numeniusza
De numeris
). W
dziełach O., podobnie jak u Klemensa Aleksandryjskiego, występują cyt. z
pism filozofów starożytnych (cenne są frg. zaginionych dzieł Chryzypa,
przytoczone w
Contra Celsum
, IV 63–64, VIII 51; także większa część tekstu
pisma Celsusa
Prawdziwe słowo
). O. usiłował w większym stopniu niż jego
poprzednik łączyć dane biblijne z terminologią i argumentacją filozoficzną.
Orygenes
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Nawiązywał głównie do tradycji platońskiej (dualizm, egzemplaryzm,
idealizm, spirytualizm) w ujęciu średniego platonizmu, stąd określa się go
mianem „chrześcijańskiego medioplatonika” (H. Koch, H. Jonas). Tę
orientację, zabarwioną elementami neopitagoreizmu, poświadcza w dziełach O.
wiele nawiązań do poglądów Numeniusza (określenia Boga: „dobro samo w
sobie” –

[autoagathón], „absolutna jedność” –

[monás],

[henás], „Ten, który istnieje” –


[ho on]; podobieństwo Logosu
zawierającego w sobie świat idei wzorczych wobec stworzenia, do
Numeniuszowego drugiego boga, który jest stwórczym intelektem;
charakterystyka Ojca i Syna jako transcendentnych bytów duchowych, z
których pierwszy jest absolutną jednością –


[hen esti], drugi zawiera w
sobie wielość –


[pollá gínetai]). Pewną zbieżność z późniejszą
nauką Plotyna (podobieństwo między koncepcją Boga Ojca u O. i Jednego u
Plotyna oraz Syna Bożego u O. i Intelektu u Plotyna; uznanie przez obydwu zła
za niebyt; analogie w poglądach o pochodzeniu cnót) tłumaczy się słuchaniem
przez obydwu myślicieli tego samego mistrza – Ammoniusza Sakkasa, nie
uprawnia ona jednak do klasyfikowania O. jako neoplatonika. Ostatnio
badacze (G. Dorival) zauważają w myśli O. coraz więcej elementów
inspirowanych stoicyzmem (cykliczność światów, nauka o Logosie, koncepcja
wolnej woli, rozumienie cnoty), stawiając nawet hipotezę o jego lepszej
znajomości tego kierunku myślowego niż platonizmu. O. nawiązywał również
w swojej alegorycznej egzegezie Pisma Świętego oraz w filozoficzno-
teologicznych poglądach na istotę Boga, stworzenie świata i relację Boga z
człowiekiem do judeohelleńskiej myśli Filona Aleksandryjskiego.
R
OZUMIENIE
FILOZOFII
. Zgodnie z przekonaniem większości apologetów
wczesnochrześcijańskich i tradycją zapoczątkowaną przez Klemensa
Aleksandryjskiego, O. traktował starożytną filozofię gr. jako narzędzie
pomocne w wyjaśnianiu i rozumowym uzasadnianiu wiary chrześcijańskiej, w
szerzeniu jej wśród wykształconych pogan oraz w zwalczaniu heretyków. W
założonych najpierw w Aleksandrii, a następnie w Cezarei Palestyńskiej
chrześcijańskich „didaskaleionach” zapoznawał słuchaczy z ważnymi
kierunkami filozoficznymi (głównie platonizmem i stoicyzmem, ale także z
pitagoreizmem i arystotelizmem), z wyjątkiem epikureizmu, który
zdecydowanie krytykował za odrzucanie idei opatrzności Bożej,
Orygenes
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

anio102.xlx.pl